Ягуткина Марина Шарифьяновна

Материал из Воршуда
Перейти к навигацииПерейти к поиску

Кӧжы бичай – весь люкай[править]

Ягуткина М.Ш.

Удмуртилэн палэназ уло 110 сюрслэсь трос удмуртъёс. Татарстанын, Башкортостанын, Марий Элын, Киров но Пермь улосъёсын калыкмы дауръёсын выжыяськемын ни. Национальной республикаосын удмуртъёс быгато анай кылмес дышетыны но азинтыны.

Трослы секытгес югдур Киров, Пермь но Екатеринбург палъёсын. Тани Свердловск улосын ик удмуртъёс 17 сюрслэсь уно. Уноез татчы вуэмын дышетскыны, ужаны, улыны. Соос векчи кӧжы кадь пазьгиськемын пӧртэм городъёсы, ульчаосы, юртъёсы. Но таӵе бадӟым мегаполисын но вань удмуртъёсты огазеясь муртъёс. Пӧлысьтызы огез – «Эгес» огазеяськонлэн азьветлӥсез Марина Ягуткина.

«Ӟеч» кыллэн пайдаез

- Свердловск улосын пӧртэм выжы калыкъёс 150-лэсь уно. Котькудӥзлэн потэ вылӥе тубемез, ассэ возьматэмез. Удмуртъёс 17 сюрслэсь трос, ог 4 сюрсэз улэ Екатеринбургын, – вера Марина Шарифьяновна.

Урал котырысь удмуртъёсты нырысь огазеяз башкир музъем вылын будэм удмурт воргорон Фёдор Садыков. Марина Ягуткина со аръёсы мыло-кыдо пыриськиз удмуртъёслэн ужрадъёсазы. Но 2000-тӥ арын Садыков улонысь кошкиз. Мытэм ужзэ азинтӥсь ӧз луы. Ар ортче, кыкетӥез. Свердловск палась удмуртъёс так но вырӟисьтэмесь, нош татын уката пуксёзы. Со муген Марина Шарифьяновна валаз: биньгозыез кырмоно. Нош мар бордысен кутсконо? Нылкышно тодаз вайиз вашкала мадёсэз.

«Кулон азяз песятай верам пиезлы: - Ужад мыныкуд, нокинлы но «ӟеч» шуыса эн вазьы, нырысь тонэныд мед ӟечъяськозы.

Таиз верамлэсь пуштроссэ валамтэ, нош юаны нокинлэсь – атаез кулэм ни. Егит воргорон музъемаз ужаны мынэ. Калык солэсь азьло лыктэм ни – куаш! поттыса ужа. Пиосмурт, йырзэ урдыса, нокинэн ӟечъяськымтэ, аслаз бусыяз кошкем. Калык таӵе выросэзлы паймем – пыкылыны кутскем. Кыкетӥ нуналаз но воргорон калыкен ӟечъяськытэк кошкем – атаез озьы индылӥз ук. Нош калык кырыж учке ни шораз. Куинетӥ полаз воргорон малпаськем но ваньмызлэсь вазь ужаны мынэм – табере лыктӥсь калык соин ӟечъяськем ни. Соку гинэ пиосмурт валам атаезлэн верамезлэсь мур пуштроссэ». Озьыен, «ӟеч» шуыса ветлыны пайдаез уз луы. Рос-прос уж бордысен кутсконо. Соку тодаз лыктӥз сюлэмзэ кемалась чепыллясь малпан – удмурт класс усьтоно. Бадӟым городлы – Екатеринбурглы – дунне: удмурт-а, грузин-а, чечен-а. Коньдонэд вань – пожалуйста. Толэзьлы быдэ инты возем понна 80 сюрс манет гинэ шедьты. Но кытысь? Огъя тодон-валан сётӥсь школаын класс сярысь малпаськод ке – огъёзъем пиналъёсты люкано, 15-лэсь ичи соос медаз луэ. Таиз но быдэстонтэм.

Но ӟеч малпась адямилы юрттӥсьёс шедё. Марина Шарифьяновна пумиськиз Евгения Сергеевна Вахрушеваен. Со дышетӥсь, кылчи. Нылкышноослэн мылкыдзы ог-огзылы тупась вылэм – удмурт обществоез выльдоно, ужзэ паськытгес кароно. Ӵапак Евгения Сергеевна ик огазеяськонлы ним сётӥз – «Эгес». Валче уломы, огазьын ужаломы, пе. Та нылкышноос ик шедьтӥзы Верхняя Пышма городысь дышетӥсьёсты. Зинаида Ивановна ӟуч кылъя но литературая визьнода, Анна Михайловна народоведение предметэз нуэ. Кыкназы но одӥг школаын ужало.

Ӵапак татын ик усьтӥськиз удмурт класс. Со вал ни 2003-тӥ арын. Озьы Пышмаын удмурт класслэн инъетэз кылдӥз. Удмурт кылэз дышетыны 4 аресъем покчиос но, 60 арессэс ортчем песянай-песятайёс но вуизы. Ватсано на созэ но – тросэз уно иськемъёс пыр. Уго Екатеринбургын улӥсьёслэн анай кылзэс дышетыны, волятыны луонлыксы ӧвӧл. Таӵеос, автобусэ пуксьыса, Пышмае дышетскыны лыктӥзы.

Малы ӟуч городын удмурт кыл?

Ачиз Марина Шарифьяновна башкир музъем вылын вордскемын – Бурай районысь Алтау гуртын. Семьяязы – 8 пинал. Сузэрезлэсь суредаськон мылкыдзэ шӧдыса, Альфира апаез сое Свердловске ӧтиз – со татын улэ ни вал. Но 8-тӥ классэз гинэ йылпумъям нылаш нимо-дано художественной училищее пырыны ӧз быгаты. Но ӝожомонэн йырин ӧй вал. Гуртаз 10-тӥ классэз йылпумъяса, Марина нош ик Свердловск пала шонтӥз – таяз радэ Краснотурьинск городысь училищее. Уго татын Толя агаез но тодон-валан басьтэ ни вал. Нош артэ дышетскыны кыӵе усто но, шулдыр но.

Но агаез, диплом басьтыса, гуртэ ужаны бертӥз. Ар ортчыса, Маринаез распределениея келязы Иже. Нош со вакытэ бадӟым семьяысь апай-сузэръёсыз ваньмыз интыяськизы Свердловске. Э, Маринаез но бордазы ӧтё ук – лыкты татчы, артэ улом но ужалом. Нылмуртлэн мылкыдыз лопырскиз – со но Свердловске вуиз.

Зэм, та вамышез сярысь Марина Шарифьяновна бӧрысь кема жалялоз на. Куддыръя со малпа, Удмурт шаерын тросгес гурезьёсты вырӟытыны быгатысал, ужын паськытгес луонлыкъёс кылдысалзы шуыса.

1980-тӥ аръёслэн пумазы Свердловскысь удмуртъёсты ӝутӥз Фёдор Садыков. Татысь ужрадъёсазы пыриськиз Марина но. Лыктэ, кылзэ, кулэ книгаос басьтэ но – мукет пумиськытозь. Удмуртъёс сярысь Свердловскын укыр шара вераны ӧз кылды, озьы ик улысалзы, вылды. Но анай йӧлын пыӵам удмуртлык тэк улыны ӧз сёты. Егит нылмуртлэн соку семьяез но кылдӥз, пичи нылыз вордскиз. Ӵапак анай луон Мариналэсь мылкыдзэ вырӟытӥз. Пичи нуныеныз со вераськыны ӧдъяз удмурт сямен гинэ. Бӧрысь Марина кышканы ӧдъяз – кызьы нылыз садике мыноз, кин сое валалоз? Татын но янгышай, шуэ нылкышно. Вераськонмы быдэсак ӟуч луиз. Соку ӧз вала со, ӟуч кыллы нылпиос туж ӝог дышо шуыса. Озьы 2-3 ар куспын удмурт Катя ӟучомиз.

Тырттэм сюлэмез буйгатон

Нылкышно тодӥз: удмуртъёсты анай кылзэс дышетыны гинэ огазеяно ӧвӧл, со понна турлы ужрадъёс ортчытыны луэ. Валамон, нырысь юрттӥсьёсыз вал Екатеринбургын улӥсь апай-сузэръёсыз.

Тани Уралысь бигеръёс ик пичи ужрадэ но дэмен люкасько. Удмуртъёслэн огазьын улон мылкыдзы туж уг шӧдӥськы. Марина Шарифьяновна соосты вырӟытон борды басьтӥськиз. Ужрад ортчытэм сяна, адямиосты ӧтёно, кӧня ке пол жингыртоно – тодазы вайытоно. Куд-огезлы визь тыроно. Ярам, лыкто ке. Соку паймыса ик верало: ой, шулдыр вылэм, ветлом ни табере.

Озьы кылдӥз «Азвесь гур» фольклор ансамбль. Удмурт усточиос пыриськыны кутскизы пӧртэм бадӟым ужрадъёсы. Мыло-кыдо удмуртъёсты синйылтӥзы журналистъёс. Марина Шарифьяновна ачиз но газет-журналъёсы ивор гожъяз.

Озьы Свердловск улосысь ог 150 адями вырӟиз. Соос векчи кӧжы кадь пазьгиськемын пӧртэм интыосы. Марина Шарифьяновна котькудзэ утча, удмуртлык «весьсэ» бича. Тани Екатеринбургын ог 30 адями удмуртлыкен висе. Верхняя Пышмаын 15 мурт котькыӵе ужрадэз ортчыны дась. Дегтярскын, Ревдаын, Дружининоын, Берёзовкаын, Каменск-Уральскийын вань удмуртъёслэн ячейкаоссы. Режын удмуртъёсты огазея Софья Нургалиева. Нырысь ачиз гинэ лыктӥз вал. Бӧрысь семьязэ но пыртӥз огъя уже. Сюлэмзэс поныса удмурт сямъёсты но йылолъёсты утисьёс вань ик. Озьы ке но котькуд удмурт адями – зарни чот.

Верхняя Пышмаысь «Ваёбыж» удмурт класс выль шокчон сётӥз. Пышмаын удмуртъёс мыло-кыдоесь. Татын улэ асьме выжыысь ог 200 мурт. Тросэз вуэмын Грак, Алнаш, Дэбес палъёсысь. «Ваёбыже» ветлӥсь пиналъёсты кырӟаны но вераны огазеязы ансамбле – сое «Чингыли» нимазы. Зэм, татын али 5 мурт гинэ. Озьы ке но мылкыдзы туж бурдъяськемын. Кемалась ӧвӧл покчи артистъёс «Урал многонациональный» фестивальын диплом басьтӥзы. Пиналъёсты дышетэ, «Чингылиен» кивалтэ Ольга Данилова. Ольга Ивановна Алнаш ёросысь Туймыйыл гуртын будэмын. Удмурт обществолэн ужаз со пыриське быдэс семьяеныз. Нылпиосыз но удмурт кылэз тодо, таш-таш верасько.

Но сюлэмшугъяськонъёстэк улонын уг луы. Тани дуннеысь кризисэн валче удмурт классэ ветлӥсьёс но ичигес луизы. Шуизы – сюрес вылэ трос коньдон быре. Ярам, кинлэн песянай-песятаез вань, со Пермь крае, Башкирие бертоз – отын но кылэз дышетыса вуоз. Нош ӟучомемъёс дышетонэ кыстӥсько ик. Туэ удмурт классэ ог дасо мурт ветлэ. Котькудӥз кылэз дышетыны кутске букваос бордысен.

«Уралысь финно-угрия» сэзъялтӥз

2005-тӥ арын Екатеринбургын Калык творчествоя дворецын нырысьсэ ортчиз «Уралысь финно-угрия» фестиваль. Бӧрысь вить арлы вис луиз. Кылем арын та фестиваль нош ик огазеяз Уралысь удмуртъёсты, поръёсты, мордваосты, хантыосты но мансиосты. Ужрадэ вуиз Удмуртиысь «Айкай» театр. Тодэ вал, кыӵе вырӟытӥзы удмурт артистъёс залэ люкаськем калыкез!

Уго Свердловск улосын удмуртъёс вань шуыса, тросэз ӧз но тодылэ. Нош татын – яркыт концерт. Кыӵе экто, макем зол кырӟало. Нош дӥськутсы уката паймымон. Оркестрзы жингрес крезьгурен шумпоттэ. Зэм, таӵе дыръя Ягуткиналэн верамез потэ вал: удмуртъёслэн культуразы – кут но кышет гинэ ӧвӧл, адӟиды-а? Удмурт артистъёс быгатӥзы асьме культурамес сыӵе вылӥ возьматыны – Урал котырын улӥсь удмуртъёс шоры но синмаськыса учкыны ӧдъязы. Туэ фестиваль нош ик радъяськиз. Удмуртъёслэсь адӟем карыса, таяз радэ поръёс ӧтизы «Марий Эл» кун ансамбльзэс. Озьыен, фестивальлэн кужымез юнма.

Марина Шарифьяновна ачиз но Калык творчествоя дворецын ужа. Кивалтэ национальной культураосъя отделэн. Уг вунэты аслэсьтыз яратоно удыссэ но – дизайнер-педагог луэ.

Ватсано на созэ но. Удмурт нылкышнолэн пельпум вылаз – быдэс улосысь финн-угор калыкъёслэн азинсконзы. Уралын кылдытэмын пӧртэм выжы калыкъёслэн консультативной комитетсы. Отчы, валамон ни, пыртӥзы бадӟым диаспораослэсь азьветлӥсьёссэс. Бигеръёс ик Свердловск улосын – 168 сюрс адями, украинъёс – 55 сюрс. Нош фин-угор калыкъёс огъя 55 сюрс люкасько. Табере Марина Шарифьяновна соос понна но азьветлӥсь луэ. Калык творчествоя юртын ужамез юрттэ нылкышнолы радъяны тунсыко адӟытонъёс. Тани та нуналъёсы йылпумъяське «Кам дорысен Чусовоёзь» выставка. Нырысьсэ татчы люкамын пӧртэм интыосын улӥсь удмуртъёслэн киужъёссы. Мыло-кыдо вазиськизы Удмуртиысь усточиос. Сюй мунёоссэ вуттӥз Анатолий Степанов, куро арбериоссэ – Нина Тарасова. Огаз борддорын кылдӥз удмурт мифологилы сӥзем сэрег. Марина Ягуткиналэн агаез Касим Галиханов татчы вуттӥз «Пурга кизилиос» студияз ветлӥсь пиналъёслэсь ужъёссэс.

Та адӟытонэ ик потӥзы вашкала сандыкысь киужъёс. Тани «Эгес» обществолэн вань «Мадёк» фондэз. Татын люкамын удмурт киужъёс. Палэнын улыса, аспал адямиосмы синпельлы шуыса утё вашкала пужъятэм ӵушконъёсты, дэремъёсты, выж лёгетъёсты, самоваръёсты но сюй тусьтыосты. Яр ёросысь Ворца гуртын вордскем Людмила Дюкина куэм дэра дэремъёссэ сётӥз. Башкириысь Татышлы ёросысь удмуртъёс та дырозь утиллям ворпо ковёръёсты – соосты но Екатеринбургын улӥсьёс адӟыны быгатӥзы.

Вераны кулэ фондлэн нимыз сярысь но. Мадёк – со Марина Шарифьяновналэн песянаезлэн нимыз. Пичи дырысеныз нылаш шӧдӥз – песяез борды со бурмемын кадь, оло, адскисьтэм сӥньысъёсын вуремын-а. Мадёк песянаез солы пыӵатыса кельтӥз сям-йылолъёсты но, визьмо веранъёсты но. Мӧйы нылкышнолэн вашкала дӥсьёсыз но чеберъяськон арбериосыз озьы ик Марина нуныкаезлы кылизы. Таӵе бадӟым удмурт адӟытон Свердловск улосын нырысьсэ ортчиз. Уката ик лыктэмъёс адӟыны быгатӥзы асьме мастеръёсты. Марина Ягуткиналэн быдэстэм ужезлы табере мукет выжыысь калыкъёс но вожъясько.

Источник:

Ягуткина М. Ш. Кӧжы бичай – весь люкай / М. Ш. Ягуткина ; записала Алёна Ионина // Удмурт дунне. - 2011. - 16 дек. - С. 6, 11. - (Удмурт кизилиос).

За предоставление материала выражаем огромную благодарность редакции газеты "Удмурт дунне"