Кутянова Людмила Дмитриевна

Материал из Воршуда
Перейти к навигацииПерейти к поиску

Адямилы чеберлык ваем потэ[править]

Кутянова Л. Д.

Людмила Дмитриевна Кутянова (Айтуганова) – кылбурчи, Удмурт Республикаысь культура удысысь дано ужась, Ашальчи Оки нимо премилэн нырысетӥ лауреатэз, «Чагыресь пилемъёс», «Ваче син», «Со аръёс» кылбур бичетъёслэн авторзы.

Людмила Дмитриевна вордӥськиз 1953-тӥ арын Ува ёросысь Выль Вамья гуртын. Гуртысьтыз начальной школаез йылпумъяса, дышетсконзэ Нылга шор ёзо школаын азинтӥз. Собере Удмурт кун университетэ пыриз. Вылӥ образование басьтыса, Ува ёросысь Выль Мултан но Петропавлово школаосын дышетӥз, нош 1979-тӥ – 1995-тӥ аръёсы Россиысь Наукаосъя академилэн Урал люкетысьтыз Историяя, кылъя но литературая Удмурт институтын ужаз. Татын со удмурт кылбуретлэн кыл-куара ласянь радъяськон аспӧртэмлыкезлы сӥзем «Удмуртское стихосложение. Вопросы формирования и развития» (1992) монографизэ поттӥз но Николай Байтеряковлэн кылбуръёсыз сярысь «Сюлэмысен кутске кырӟан» (1998) книгазэ гожтӥз.

Галина Романова: Асьмеос, Татьяна Чернова но тон, куиньнамы Вало шур дурын будэмын, шуыны луоз. Мынам вордӥськем гуртэ, Булай починка, тӥляд гуртъёстылэн шоразыгес пуксемын. Танялэн вордӥськем Пазял гуртаз Вало вамен пырак потӥськод ке, ог 6-7 иськем луоз, дыр, нош тынадаз – Вамьяла - озьы ик – 6-7 иськем. Вордӥськемын но асьмеос огдырегес. Кызьы малпаськод, малы меда вылысь Инмар кылбуран тылгизьыоссэ ӵош одӥг интые куинь пол пазьгем?

Людмила Кутянова: Ачим сярысь мон Нылга дурын будӥ шуысалгес. Угось пичиысен ик эшъёсыным Нылга шуре пыласькыны ветлылӥ, собере вить арзэ школае нуись сюресэз Нылга вамен потаса лёгалляй, возьёсмы но Нылга дурын вал. Но зэм вераськод, Вало шур но мыным мурт ӧвӧл, Вало дурын но возьёсмы вылӥллям, но мынам отчы турнаны ветлэме ӧвӧл.

Юанэдлы тазьыгес верасал: одӥг сяська чебер сяська ке но, со сяська керттэт ӧвӧл на. Кыкеныз но сяська керттэт бездытгес луоз на. Нош куиненыз со зэмос яркыт сяська керттэт ни. Дунне улонын но куинь лыдпус кузёяське ук. Со малэсь ке йылпумъяськемзэ, быдэсмемзэ, тырмыт луэмзэ возьматэ. Озьыен, кылбуран тылгизьыен асьмеос юнме ӵош улӟытэмын ӧвӧл, дыр. Мон малпасько, огмылы огмы юрттыса, адӟем карыса, вожвылъяськыса, кылбурет борды куинь палтӥз ӟырдыт кутскыса, мар ке но вунонтэмзэ, синмаськымонзэ кылдытыны мед быгатом шуыса, озьы малпамын, дыр.

Г.Р.:1980-тӥ арын потэм «Чагыресь пилемъёс» нырысетӥ книгаяд тон шуид вал: «Мон ӧвӧл кылбурчи, куарае но мынам пичи. Тон понна гинэ мон гожъясько курытэсь чуръёсме». Али но озьы малпаськод-а?

Л.К.: Озьыгес ик кадь. Малы ке шуоно кылбуран ужлы дырме но, нуналъёсме но нимысьтыз уг висъяськы. Пуксьыса гожтыны гинэ кыле на. Соин ик кылбурчи шуыны асме уг дӥсьтӥськы. Зэмос кылбурчи луон понна уйзэ но, нуналзэ но кылбур дуннее выйыса улоно, дыр. Мон нош мылкыдыя гинэ кылбурасько.

Г.Р.: Нош мон, нырысь кылбуръёсме гожтыкум ик, асме кылбурчи кожасько ни вал. Табере, аръёс ортчемъя, озьы малпамелэсь возьдаськисько ни. Кылбурчи шуо ке, сюлмы шуак шымырске. Азьло гожъямъёсы уг ни ярало, солэсь ӟечсэ кылдытыны уг быгатӥськы ни. Собере аслым ачим юан сётӥсько: оло, кылбурчи одно ик кылбур гожъяны кулэ но ӧвӧл, оло, кылбурчи – со мылкыд, дунне шоры аспӧртэмлыко учкон?

Л.К.: Мон но озьы малпасько. Тросэз пушказы кылбурчи луо. Но соос мылкыдзэс мукет сямен ӧръяло. Одӥгез кырӟа, крезьгур кылдытъя, мукетыз чильпаське, куинетӥез синмаськымон юрт пуктэ. Нош кылбур кылдэ, куке адями ас мылкыдзэ, огшоры гинэ вераны быгатытэк, аспӧртэмлыко кылрад утча, озьы лул вирӟетъёссэ усьтэ.

Мынам чебер малпанэ вань: адямиос ваньмыз кылбурчи луыны мед тыршысалзы. Ужзэс «кылбураса» мед быдэсъясалзы. Соку котыр дуннемы но шулдыргес, улонмы но синмаськымонгес, йӧногес луысал.

Г.Р.: «Ву сяська» кылбурдэ ӟуч кылэ кин-о берыктӥз вал?

Л.К.: Владимир Емельянов.

Г.Р.: Отысь «Ты мой любимый, Я твоя милая, Белая лилия» кылъёсты милям из коркамылэн борддораз гожтӥллям. Сьӧд фломастерен. Аслыд но яра, дыр, берыктэмез?

Л.К.: Яра. Владимир Емельянов – Ижын улӥсь ӟуч писатель, Удмуртиысь калык кылбурчи. Со котькуд кылбурез туж тыршыса, авторлэсь мар вераны турттэмзэ валаса берыктэ. Та кылбурелэн гурез но вань. Надежда Уткина гожтӥз, ачиз ик кырӟа но. Кинлы ке яраз, луоз, та кырӟан.

Г.Р.: Ас кылыныд гожъяськон, мон сямен, со кыллэсь чеберзэ шӧдон, сое яратон. Асьмелы со анай йӧлынымы пыӵамын. Мынам котьку но сюлмы вӧсь луэ, куке сыӵе чебер, вань малпанэз, мылкыдэз усьтыны луоно кылмес ултӥгес каро.

Л.К.: Таӵе кылбур гожтӥ вал:

Кин шуиз, удмурт кыл, пе, начар,

Малпанэз но уг лу чебергес вераны,

Лек дыръя кеськыны но уг лу, пе, чар-чар,

Кылдэмын, пе, со кыл лусйытэк кораны.


Калыке уно пол тынэсьтыд визьмогес,

Ас кылын шаерзэ данъяса кырӟакуз,

Егит ныл но эшшо адӟиське мусогес,

Вордӥськем кылыныз гажамзэ веракуз.


Удмурт пи но ожын, фашистэз уллякуз,

Йыркурзэ лек удмурт кылъёсын, дыр, кисьтӥз.

Вордӥськем шаерзэ тушмонлэсь утьыкуз,

«Ой, нэнэ!» шуыса, танк улэ со выдӥз.


Со гожтэмын удмурт кылмылэн кулэлыкез сярысь трос малпаськеме бере.

Зэмзэ но, асьмелэн лул-пушкамы анай кылмы пичиысен улэ. Соку сое дунъяны ум валаське на ай. Со понна вӧзын кин ке дышетӥсь, юрттӥсь луыны кулэ, кылбурчи мылкыдэз нош – дырыз дыръя адӟись, шӧдӥсь. Школаын та ужез ӟеч дышетӥсь быдэсъя. Мынам нош озьы луиз: ньыль класс бере удмурт кылэз но литератураез ӧй дышеты. Нылга школаын 60-тӥ аръёсы та предметъёс быдтэмын вал. Удмурт кылбурез яратонэ Николай Байтеряковлэн гожъямъёсыз бордысь вордӥськиз. Солэн кылбуръёсыз малпамтэ шорысь киям ӧй сюрысалзы ке, кин тодэ, оло, мон ноку но кылбуръёс ӧй гожъясал.

Г.Р.: Ӟуч школаын дышетскид бере, оло, ӟуч кылын гожъясалыд.

Л.К.: Мынам со анай кылы ӧвӧл ук. Дуннелэсь вань чеберзэ, узырлыксэ мурт кылын вераны ӧй быгатысал кадь потӥсько. Соос кылбурлы кельшысалзы, оло, но кӧсэсь, огшорыесь луысалзы, дыр, лыдӟисьлэн сюлмаз ӧй пыӵасалзы.

Асьмеос удмурт кыллэн тулкымъёсаз веттаськыса, уй но нунал солэсь чузъяськемзэ кылыса будэмын бере, солэсь чеберзэ шӧдон лул-вирамы ик пыӵамын. Мурт кылын кылбураку, гожтӥсь, ачиз но валатэк, со чеберлыкез кылбураз пыӵатыны уг ни быгаты кадь.

Г.Р.: 1991-тӥ арын, «Со аръёс» кылбур книгаед потэм бере, сое огшокчемен быдэсак лыдӟи. Кылбуръёсыныд «висьыны» кутски: нокызьы но лул-сюлмысьтым потыны уг быгато, курадӟыто, малпаськыто. Собере кутӥ но тынад гожъян манередъя кылбур гожтӥ. Тодӥськод, дыр, сое, тани кӧня ке чурез:

Кушкоз ук гужемез, бӧрдоз кикы,

Кылӥсь уз лу солэсь чигиськемзэ.

Огназ лобӟоз шуныт палась сике,

Сьӧраз нуоз берпум мӧзмыт гурзэ.

Гожтӥ но шуак буйгай. Нош ик аслам гожъяськон ӧрам пыри.

Л. К.: Мон но тынад «Тон ӧвӧл мынам…» кылбуреныд «висьылӥ». Со сярысь кыӵе ке статьяям но гожтӥ, Удмурт радио пыр но вераськи. Мыным потэ, тынад кылбуръёсад тужгес но шӧдӥське асьме вашкалаосмылэн куриськон, юриськон, веднаськон манеръя кыл радъянзы. Сыӵе кылбуръёслэн кужымзы бадӟым. Адями, ачиз но валатэк, отчы вые, соос вань пушлулзэ берыкто, сюлэмзэ бугырто. Кылбуръёсыдъя гур кылдытӥсьёс но, паймоно кадь, туж ӟеч шӧдо гожъяськон манердэ. Соин ик тынад кырӟанъёсыд ваньмызлэсь сюлэмзэс зол чепылляло. Кӧня ини люкаськиз кырӟанэд?

Г.Р.: Уг тодӥськы. Ноку но лыдъяме ӧвӧл. Крезьгурчиослэн гур кылдытэмзы мон понна котьку паймымон. Нош кырӟанъёсы калыке пото ке, мон понна бадӟым шумпотон. Тодӥсько угось, асьме калык кырӟанлы вань лулпушсэ сётэ. Пель сьӧрам гуртоосылэн, пересь мемей-дядяйёсылэн куно сектан гуръёссы, кырӟан-веран манеръёссы. Таӵе ик син шорам удмурт кенак: синэз басьтӥсь пужыё, кашемер сӧзуло дэремен, яратыса чильпам но пужыятэм айшетэн, гадь вылзэ жильк-жильк азвесь коньдон весь шобыртэм. Со ӝӧксьӧр кунооссэ ас пӧзьтэм аракыеныз котыр куноятэ но улэм-вылэмзы сярысь кыласа-бураса вера. Кылъёссэ ачиз пумен малпа, нош крезьгуръёсыз выжыысь выжые, ымысь ыме туж пыдлось кыдёкысь вуттэм маръёске. Со гуръёс пыр вашкалаосмылэн сабырлы, йӧно улыны быгатэмзы усьтӥське. Мынам но кылбуръёсы адямилы чеберлык мед ваёз кадь потэ, со аслэсьтыз улонзэ йӧногес карыны мед турттоз.

Г.Р.: Тодмо критик Алексей Ермолаев нырысетӥ книгаосыдлы азькыл гожтӥз. Отын со тынэсьтыд юн сямо, кужмо, котьмае вормыны дась луон мылкыддэ пусъе. Мыным но тон сыӵеен адӟиськиськод.

Л. К.: Адями ас улонзэ ас киыныз лэсьтэ. Кужмо но йӧно муртъёс шуг-секытъёсты вормыны быгато, улонзэс ӟеч радъяло. Мон сыӵеослы синмаськисько, кылбуръёсам но со шӧдӥське, дыр.

Г.Р.: Берло веросъёс гожъяны кутскид. Оло, прозае выжыны-а мылкыдыд куриське?

Л. К.: Мон та дуннеын ӧжыт ӧй улы ни – 50 аресме пусйисько. Та дыр куспын трос чеберзэ но уно гинэ малпаськытӥсьсэ адӟоно луиз, пӧртэм адямиосын артэ улыны кылдӥз. Котькудӥз пумиськон но люкиськон сюлэмам кыӵе ке но гожзэ кельтӥз. Ма, али но олокыӵе но тунсыко муртъёсын артэ уг ветлӥськы-а? Ваньзэ тае кылбуре уд тэрыты, кылбурен, оло, вераны но уд быгаты. Нош верам потэ. Соин, дыр, прозалэсь но курытсэ-ческытсэ веръяно кариськи.

Г.Р.: Книгаед 12 ар ӧз пота ни. Умой вылэм азьвыл потам но выль кылбуръёстэ калыке вуттыны. Нылпиос будо. Соос но мед лыдӟозы вылэм вань гожъямъёстэ. Оскисько, куд-огез, оло, удмурт кылмы шоры но мукетгес синмын учкысал.

Л. К.: Книга туж поттэм потэ вылэм но… Дась но ини со… Улонмы ӟечгес луиз ке, оло, лыдӟисьёс кие вуоз ик ай.

Г.Р.: Кызьы малпаськод, коньдон кузёяськон дуннеын кылбуръёс кулэ на-а? Тани аслыд сётысалзы ке кӧня кулэ коньдон, нош кылбуранэдлэсь куштӥськыны косысалзы ке, мар карысалыд?

Л. К.: Кулэ. Адями вашкала дырысен нянен гинэ кӧттыр уг луы. Лул-сюлэмзэ но «сюдэмез» потэ на. Оло нош таӵе вакытъёсы кылбур-кырӟанлэн кулэлыкез эшшо но бадӟымгес луэ. Юнме-а али сокем вылӥе ӝутскизы калык кырӟанъя ансамбльёс, кылбурчиосмылэн кылъёссыя кӧня усто кырӟанъёс кылдытӥзы но кылдытъяло асьме «уӵыосмы» - крезьгурчиос. Нош литературае, тужгес но поэзие, лыктӥсьёслэн лыдзы арысь аре йылэ.

Кылбурамысь котькызьы но дугдыны косӥзы ке но, мылкыдэз, кеносэ пытсам кадь, ас пушкад гинэ возьыны уд быгаты ни. Малы ке шуоно тон кылбуранлэсь шӧмзэ веръяд ни, кылбуранлэсь ческытсэ шӧдӥд ни. Висись эмъюмтэк сямен, сотэк улыны уд пӧрмыты ни.

Г.Р.: Лыдӟисьмылы семьяед сярысь но тодытэм потэ вылэм.

Л. К.: Мон кузпал но, анай но, оло, кылдэм ке, песянай но луо али. Кузпалы гужем - сюрес тупатон-лэсьтон вылын ужа, толалтэ со сюресъёсты ик лымылэсь сузя. Ужзэ сюлмо быдэсъя. Пие – Удмурт кун университетын дышетскиз, экономистлэсь профессизэ басьтӥз, кенэ – врач. Ваньмы туж пӧртэмесь ке но, куспамы тупаса улӥськом.

Г.Р.: Кылбур, верос сяна, мар борды мылкыдыд кыске на?

Л. К.: Пужъятскисько, чильпаськисько, керттӥськисько.

Г.Р.: Асьмеос одӥг возь вылтӥ бызьылӥм, одӥг шурын пылаським, одӥг музъемысь кужым басьтӥм. Аръёс ортчизы. Тани кыкнамылэн но сьӧд йырси пӧламы тӧдьы нюжаосыз адӟисько ини. Но мыным тон азьвыл кадь ик егит, мылкыдын кужмо потӥськод. Оскисько, визь песьтэрад но калыклы кылан-буран-веран кылъёсыд трос на.

Источник:

Кутянова Л. Д. Адямилы чеберлык ваем потэ / Л. Д. Кутянова ; записала Г. Романова // Удмурт дунне. - 2003. - 13 нояб. - С. 6, 11. - (Удмурт кизилиос).


За предоставление материала выражаем огромную благодарность редакции газеты "Удмурт дунне"