Вашкала шыкыслы – туала усьтон

Материал из Воршуда
Перейти к навигацииПерейти к поиску

Тодӥськомы-а кыллэсь дунзэ?

Адямилыкез ӝутонын туж бадӟым инты басьтэ анай кыл. Улонэз валаны нылпи кутске вордскем кыл бордысен. Анайлэн сямыз, выросэз, кырӟамез, котырысь инкуазь – ваньмыз огазеяськемын кылын. Учке ай, кыӵе небыть асьмелэн удмурт кылмы. Отын вань лӥятӥсь, мусоясь, ненег шунытэз. Асьмелэн жоб кылъёсмы но ӧжыт.

Вордскем кыллэсь люкиськыса, асьмеос улонлэсь радзэ ыштӥськом. Нырысь ик пиналэз анай кыллы дышетоно, собере ини мукет кылъёсы выжоно. Со сярысь ик верало дышетӥсьёс И. С. Михеев, И. В. Яковлев, Кузебай Герд. Котькуд кылын люкамын дауръёсын кылдытэм визь. Со узырлыкез огазеяз крестьян адями.

Кылбураны, рифмаен вераськыны дышетон – туж кулэ но бадӟым удыс. Кылбурен вераськисьлэн лул-сюлэмыз узырме, малпаськон ӧрез паськытоме.

Туала арын асьмеос паймиськом: малы Алнаш но Пурга палъёсысь пото трос писательёс, артистъёс, учёнойёс, суредасьёс? Соос анай кылысь визь басьто, уг кепырало вордскем кылзылэсь – соослы юн пыӵамын удмуртлык. Та ёросъёсын котькуд гуртын сямен вань крезьгурчиоссы. Со крезьгурчиос тросэз нотаосыз но уг тодо, озьы ке но кырӟанъёс кылдытъяло. Городын тани крезьгуръя школаосын тачак адями дышетске, но соос пӧлысь кӧняез гинэ крезьгурчи луэ?

К. Д. Ушинский «Родное слово» ужаз вожзэ поттэ дворянъёслы, ӟуч калыкез кыкетӥ сортъеме кельтӥсьёслы. Нылпиез мурт кылын дышетон – со йырез суран.

Лякыт веран шунтэ

Нылпиослы умоесь сямъёс нырысь ик пыӵатоно семьяын. Яратон верантэм бадӟым кужым сётэ адямилы. Тышкаськем интые, туж кулэ ас выкытаз адямиез ушъяны, данъяны. Японецъёс школаязы «кыкъёс» уг пуктыло, кышкатытэк, ушъяса гинэ дышето. Лякыт кыл котькинэ шунтэ, пиналлэсь быгатонлыксэ усьтэ, адямилыксэ улӟытэ.

Покчиосты ултӥям ноку но ӟече уз вутты. Ултӥям нылпи будыса нокинлы уг оскы ни. Со вань лул кужымзэ ассэ утёнэ понэ, жугиськись, вожась, бадӟымъяськись, вожъяськись, вормытъяськись, кепырась, дӥсьтӥсьтэм, куатаськись, акырӟан луэ. Котькин нырысь ик берытскоз лякыт вазиськись адями пала. Пиналъёсты кулэ на ӟеч уже кыскыны, озьы ас выжыен, калыкен, семьяен данъяськыса мед будозы.

Малы анаез ярато? Тусбуен котькыӵе мед луоз, но ярато адямилыкез понна. Семья кылдытыны малпась кузпалъёс тодыны кулэ: яратонэз нуналмысь нуналэ пуромытоно, со пересьмытозь мед ӝуалоз, мед шунтоз. Котькуд семьялэн озьы ик аслаз сэбедъёсыз луыны кулэ, но соос вина юонлы медаз пӧрме вал. Песяйёс али чабкисько: – Ма, тӥ вань сэбедъёсты юонлы пӧрмытӥды ини. Ми пинал дыръя винаез веръяло гинэ вал.

Тэк улон сӧре адямиез

Отметкаос понна гинэ дышетскись мурт но палдурес луэ. А. С. Макаренколэн гожъямезъя, хозрасчетэн, прибылен герӟаськем огъя уж гинэ дышетскисьёслы адями кусыпъёс тупатыны юрттэ. Туала педагогика нылпиослы но дышетӥсьёслы тырмыт тодонлык сётыны уг быгаты, соин ик та ужез герӟаны кулэ калык педагогикаен. «Калык педагогика» терминэз нырысьсэ кутӥз ӟуч просветитель но дышетӥсь К. Д. Ушинский. Берлогес кылдӥз мукет валан – «этнопедагогика» (1 Волков 1966: 18) кык валан одӥг валатонэз возьмато ке но, кыкетӥез паськытгес (Никитина 1997:7).

Учке ай, макем узыр удмурт сюан, нуны сюан, вӧсяськон, куяськон, йыр-пыд сётон, куно пумитан… Вань та сэбедъёс адямилыкез ӝуто, нош школаын дышетӥсьёслы гинэ та ужез вырӟытыны секыт, тросэз семья бордысь потэ.

Адямиез дунъякузы, удмуртъёс нырысь интые пукто ужаны быгатэмез, шумпотон но пайда басьтэмез. Тодады вайытэме потэ удмуртъёс сярысь ӟеч кылъёсты. Санкт-Петербургысь Наукаосъя Академилэн член-корреспондентэз П. И. Рычков вера: Россиын, пе, удмуртъёс кадь ужась калыкез уг тодӥськы. Этнографъёс пусъё, удмуртъёс, пе, ужаса будо, ужаса ик куло. Со асьме калык понна туж вылӥ дунъет.

Удмуртъёс валало, инмысь дась усем маке адямиез шудо уг кары. Нюлам вуэз потытозь ужатэк, ужедлэсь кулэлыксэ валатэк, адями ассэ гажаны уз дышы. Со бордысь но кылдэ адямилыко луон.

Трос ӟечсэ шедьтыны луэ ӟуч писательлэсь Л. Н. Толстойлэн гожъямъёсысьтыз. Со малпамъя, дунне вылын крестьянъёс кадь умой адямиос ӧвӧл. Крестьянъёс адямиез жалялозы но, юрттозы но, визь-кенеш но сётозы. Крестьянъёс, пе, зэмос адямиос. Ма. зэм но, котькыӵе ужез лэсьтыны быгато ук крестьянъёс: ваньбур но потто, визь но люкало, фольклор но кылдыто, шулдыръяськыны но быгато. Нош мар луэ туала удмурт гуртъёсын? Мынам вордскем гуртам гинэ но ог 25 буш коркаос ини.

Туала психологъёс верамъя, нылпи, пе, чиньы йылъёсыныз визьбурзэ волятэ, нош киосыныз олома но лэсьтыса, визьмогес луэ. Тодмо ӟуч педагоглэн Б. Н. Никитинлэн верамезъя, пиналъёс киосынызы куамын пӧртэм уж быдэсто ке, школаын вань предметъёсъя «ньыль» но «вить» гинэ басьяло. Визь дышетскем бордысь гинэ уг поты: адями ужаны кулэ киыныз но, йырыныз но.

Лев Толстой шуэ: мон, пе, ӝӧк сьӧрын вить час пукыны чидасько, нош тямыс час вырисько мукет ужен. Киын ужаме, пе, визьме волятыны юрттэ. Со ачиз сапег вуре, пу кора, турна вылэм. Тодмо писатель лыдӟисьёслы кельтӥз укмыстон томъем гожъямъёссэ. Солэн верамезъя, нуналлы быдэ адями ньыль турлы удысэн вырыны кулэ: секыт ужез быдэсъяно, йырын ужано, гожъяськоно-суредаськоно, калыкен пумиськоно – визь-кенеш люкано.

Дунне вылын улӥськод ке, оломае но тодыны, быгатыны кулэ, тэк улон адямиез сӧре. Соин ик нылпиосты пичиысен ужаны дышетоно. Улонлэн шорсюлмыз – уж. Ваньбур поттон адямиез будэтэ но Дунне адямиозь вуттэ.

Кӧня, кӧня кизилиос инбамын

Адями но инкуазь ог-огзылэсь люконтэм. Писпуос мертылыса, сяська будэтыса, бакчаын ужаса, адями трос висёнъёслэсь люкиське. Инкуазь адямилы кужым сётэ. Пӧсятозь ужам бере кыӵе умой шур дуре васькыса пыласькыны. Вань жадем быре, тон нош ик дась выль уж борды кутскыны. Адямилы озьы ик бадӟым шумпотон вае пудо-живот, пуны, коӵыш, атас, курег, ӵӧж, ӟазег, ыж, парсь вордон-утялтон. Гурт пудо-живот юрттэ адямилы сюлэмзэ буйгатыны, соосын ӵош та дуннеез валаны. Удмуртъёс умой тодӥллям инмысь кизилиосты но. Кыӵе но кизилиос ӧвӧл инбамын: Ӝыт чулпон, Ӵук чулпон, Ӟазег сюрес, Ӝӧк кук кизили, Исьникут кизили, Шер пуж кизили, Кузь быж кизили но трос мукет. Отысь воштӥськонъёс герӟаськемын асьме улонэн Ӟазег сюресысь кизилиослэн вошъяськемзыя тодылӥзы: кыӵеосыз юос удалтозы, кузь-а луоз сӥзьыл, кема-а кыстӥськоз тол, ма удалтоз таяз арын. Шундые сьӧд виштыос кылдыку, ожмаськонъёс пуромо, шуо.

Ыштэм визьбур

Удмурт тодосчилэн А. А. Разинлэн малпамезъя, гуртын улӥсьёс берытскыны кулэ общинае, гурт кенешен улонэ. Инмарен сётэм нюлэсъёсыныз, возьёсыныз, гырон музъеменыз, инкуазь ваньбуреныз гурт калык ачиз мед кузёяськоз. Ваньзэ тае коньдонэн киултыны нокинлы медаз сёт. Ассэ ачиз мед утёз ляльчие кылёнлэсь но, сютэм кулонлэсь но, юыса быронлэсь но, укылтэмъяськонлэсь но» (Разин 1995 № 4: 53).

Асьме улонын вань на трос шекъёс. Соос пото адямилэн ассэ гажамтэысьтыз яке ассэ гинэ гажамысьтыз. Адями сыӵе луэ пичи дыръяз ултӥямен яке гож сьӧры потымон эркиямен.

Вашкалаослэсь улонэз радъян амалъёссэс дышетон – со асьмелэн азинсконмылэн шорсюлмыз. Уно сюрс аръёсын люкам калык визьбурез улонамы пыӵатыса гинэ, азьпала вамыштомы, зэмос Дунне адями луомы. Немец философ Мартин Хайдеггер гожтэ: «Аслад калыкедлэсь историзэ тодытэк, вашкалазэ йырвизьмад басьтытэк, ӟеч сямъёсыз пыӵатытэк, улонэд ноку но умой уз азинскы» (Хайдеггер 1993: 176).

Вань удмуртъёслэн уно ӧтчамъёсазы эскериськизы удмурт калыкез азинтонысь бадӟымесь ужпумъёс, сюлмаськон вайись шуг-секытъёслэсь мозмытскон сюресъёс. Вераны кулэ, берло дыре шӧдиське калыкмылэн сылмыны кутскемез, удмуртъёс выжыысь выжые весь ышто ас кылзэс, культуразэс, сямъёссэс но йылолъёссэс, удмурт калык пумен ичигес шеде кун кивалтон но интыысь аскивалтон ёзъёсы, уродме удмурт калыклэн улон интыез.

Сыӵе ужпум кылдэм понна ӵемысь асьмеос янгыш. Мылкыдтэк пыриськиськом обществоен но политикаен герӟаськем ужрадъёсы, тужгес но кун кивалтон ёзъёсы быръёнъёс вакытэ, палэнскиськом ас кылмес, культурамес, йылолъёсмес утёнлэсь, сӥялэс мылкыдын учкиськом калыклэсь мукет кулэяськонъёссэ утён шоры.

Удмурт калыклэн историез сюрс аръем. Асьмелэн огъя ужпуммы – выжыосмылэн музъемзы вылын кылдытоно эрико, сяськаяськись шаер, паськытэсь сюресъёс усьтоно азинтыны калыкез, юнматоно удмурт калыклэсь кунлыксэ, мед вӧлмоз удмуртъёслэн данзы быдэс дуннее.

Удмурт калык – финн-угор дуннелэн оглюкетэз. Кылъя но культурая матысь адямиосын улон - туж кулэ маке. Асьме калык вашкала дырысен музон калыкъёсын ӵош эшъяськыса но огкылысь улэ. Со ӧз урдскылы но уз урдскылы мукет музъемъёс но узырлыкъёс вылэ. Музон калыкъёс асьмеды мед тодозы сыӵеен, кыӵеесь асьмеос: лякытэсь, вераськисесь, небыт сюлэмоесь, ужез яратӥсесь но мукет кылъёсты но культураосты гажасесь, тодон-валан пала кыстӥськисесь. Асьме калыклы кулэ огазеяськон но ог-огедлы дурбасьтон. Удмурт калык возиськоз но азинскоз огазеяськыса, эшъяськыса, ог-огедлы юрттыса но кенешыса [1].

Литература[править]

  1. Вахитов Семён. Вашкала шыкыслы – туала усьтон // Вахитов Семён Сергеевич. Олле Сальяла. – Ижкар: Йӧскалык прессалэн юртэз, 2022. 162-тӥ – 167-тӥ б.