Карм Светлана

Материал из Воршуда
Версия от 14:42, 6 февраля 2015; Admin (обсуждение | вклад) (1 версия импортирована)
(разн.) ← Предыдущая | Текущая версия (разн.) | Следующая → (разн.)
Перейти к навигацииПерейти к поиску

Иськемъёс выжылэсь уг люко[править]

С.Карм

Мурт кунын калыке потыны, тодмо луыны капчи ӧвӧл. Угось палэнысь вуэм адямиез эшшо но золгес сӥсъяло-чаклало, со азе чурытэсьгес куронъёс пукто. Нош вылӥ дунъязы ке, иське, зэмен но лулысь-сюлмысь тыршиськод. Та веран ӵапак тупа Эстониысь Тарту карын улӥсь этнографлы, Эстониысь Национальной музейысь егит тодосчилы Светлана Кармлы. Удмурт шаерын вордскем-будэм нылкышноез гажало котькуд уж борды капчиен басьтӥськемез, визьмо, тыршись луэмез понна.

- Гажано Светлана, Тартуын улыса, эстон нылаш луид-а ни?

- Паймоно юанэдлы, Силард. Удмурт бере, удмурт ик кылёно ук… Нуналлы быдэ эстон кылын вераськисько, Эстонилэсь туала улонзэ Россилэнлэсь но Удмуртилэнлэсь ӟечгес ке но тодӥсько, вордэм анай-атаелэн, вордскем калыкелэн сямъёссы сюлэмам весяклы пыӵамын. Со дэрем кадь: одӥгзэ дӥсяд ке, мукетсэ со вылэ уд золты.

- Ачид сярысь мургес тодэм потэ. Кызьы, кыӵе муген Эстоние вуид?

- Эстоние вуэмелэн мугез туж огшоры. Удмурт калыклэн таӵе кырӟанэз вань: «Нылъёс но будо но, нылъёс но бызё но…» Эстон музъем вылэ выжыяськеме дырысен 18 ар тырмиз ни. Вордскемын но будэмын Пичи Пурга ёросысь Вуж Мӧнья гуртын, Михайловъёслэн семьяязы куать нылпиос пӧлын будӥ. Анае Ольга Николаевна но атае Семён Куприянович быдэс улонзэс гурт ужлы сӥзизы.

Кузпалэным 1989-тӥ арын этнографияя экспедициын тодматским. Соку мон дышетскисько вал Удмурт кун университетысь историяя факультетын. Удмуртиысь но Эстониысь Национальной музейёс арлы быдэ ортчыто экспедициос. Арп кузпалы но музейын ик ужа, со туспуктӥсь. Кык нылпи – ныл но пи – будэтӥськом. Нылмы гимназиын 11-тӥ классын дышетске, пимы та арын 9-тӥ классэз быдтэ (Эстониын 9 классъем основной школа, 10-12 классъёс гимназия луо. Гимназие пырон понна нимаз конкурс ортчоно – авт.).

- Тартуын трос ӟучъёс, кӧня ке удмуртъёс но уло. Тынад эшъёсыд кинъёс?

- Эш луонэз туж вылӥ дунъясько. Кинэн ке кусып тупатыкум, адямилэсь кыӵе выжыысь потэмзэ уг учкиськы. Татын улонэ, Тарту университетын этнологияя докторантураын дышетсконэ ортче эстонъёс, удмуртъёс но мукет фин-угоръёс пӧлын.

Эстониын кылем арлэн берпуметӥ нуналаз калыкез лыдъян кутскиз. Малпасько, со ортчем бере ӟечгес тодыны луоз, кӧня удмуртъёс али уло Эстониын. Газетъёслы осконо ке, 1989-тӥ арын та кунын 400 мында удмуртъёс улӥзы, нош 2000-тӥ арын – 241. Ачим ог 15 удмуртэз ӟеч тодӥсько, огез соос пӧлысь Эстоние совето аръёсы вуэмын, мукетъёсыз – ӵыжы-выжы калыкъёслы чаклам программая дышетскыны лыктэмъёс. Кин али но дышетске на, кин ужа яке нылпиен пуке. Дырын-дырын пумиськылӥськом – удмурт ӝыт-а ортчытыны, эктыны-кырӟаны-а… Тартуын милям «Юмшан гур» ансамбльмы вань. Асьмеды Тарту университетысь удмурт студентъёс шуиськом, но пӧламы удмурт сямен кырӟало пор но мокша нылъёс но.

Чакламе вань: Тартуысь удмуртъёс, мукет фин-угор студентъёсын ӵошатыса, син азьын ӵемгес бергало – пӧртэм ужрадъёсы пыриськыло, соосты асьсэос радъялляло. 1990-тӥ аръёсы эстон кичӧлтӥсьлэн Вейко Тонтслэн тыршемезъя Таллинын удмурт культурая «Ошмес» огазеяськон кылдытэмын вал. Со али но вань. Отчы пырисьёс пӧртэм проектъёс бордын ужало, арлы огпол ке но эстон удмуртъёслэсь пумиськонзэс радъяло но мукет со выллем ужрадъёс ортчытъяло. Мон но палэнэ уг кылиськы.

- Эстонъёс шуо: Эстонилэн шоркарез – Таллин, нош эстон калыклэн шоркарез – Тарту. Макем зол сюлмад лякиськиз ни та город?

- Тартуэ нырысьсэ 1987-тӥ арын вуи. Соку ик синмаськи та пичи но аспӧртэмлыко карлы. Тупаз озьы: со нуналъёсы отын радъяськизы студентъёслэн Сӥзьыл нуналъёссы. Озьы соос пусйизы Тарту университетлы 355 но 185 ар тырмонэз. Малы кык лыдпус? Нырысетӥез: 1632-тӥ арын усьтӥськиз Густавианлэн академиез (соку Тарту пыриз Швед королевствое), нош 1802-тӥ арын сое императорлэн Юрьевской университетэз шуыса нимазы. Эстон музейысь тодмоосы (ӵапак соосын вуылӥмы Глазов ёросын ортчем экспедицие) монэ кык нунал ӵоже городлэн пӧртэм интыосаз нуллӥзы. Чаклай сӥзьыл пеймытын студентъёслэсь факелъёсын урам кузя ортчемзэс, университетлэн кафеяз ӝӧк сьӧрын сиськон висказы конспект гожъямзэс. Удмурт кун университетысь студентлы-историклы ваньмыз ик со туж паймымон но романтика шӧмо потӥз соку. Тартулэн аспӧртэмлыко аураез – Tartu vaim (Тарту лул) – бордаз кыскиз. Тазьы шуыны луоз: нырысь Тартулы синмаськи, со бӧрсьы гинэ вуоно кузпалэным тодматски. Тартуын ик ортчиз диплом практикае но.

- Удмуртъёс – эстонецъёс кадь: гуртэз гажало. Ачид кытын улысал – гуртын яке карын?

- Гуртын будэмын бере, ужлэсь уг кышкаськы, быгатысал, дыр, гуртын но улыны. Но, кызьы шуо, адями капчи улонлы туж чаляк дыше. Ма, Тарту карлэн вуж люкетаз улон интымы но гуртынлэсь трослы ик уг висъяськы – XX даурлэн кутсконаз пуктэм 6 квартираен пу юртын улӥськом, гурмес пуэн эстӥськом, укно азямы пичи бакчамы вань, корка дорамы ик кык парк… Кыдёкын ик ӧвӧл Кырӟанлы сӥзем бусы, католик черк, музейёс, университет. Гуртын сямен ик, вань бускельёсме нимын-тулын тодӥсько. Тартулэн пичиеныз-а (сю сюрс пала улӥсьёсыз), академической шоркар луэменыз-а, улон татын ганяк, дыртытэк ортче, мыным туж тупано кадь.

- Тынад улонэд этнографиен герӟаськемын. Тон малпамъя, ку удмуртъёслэн тужгес но яркыт вакытсы вал – куалаос, туноос, вӧсясьёс дыръя яке туннэ – Интернет кузёяськон вакытэ?

- Ӟеч-а, урод-а, котькинлы ас даурез сётэмын, шуо. Интернет мон понна нуналлы быдэ кутӥськись ужан тӥрлык выллем луэ – ивор шедьтоно-а, кинэн ке чаляк герӟаськоно-кенешоно-а. Отчы пыратэк но, номыре уг ыштӥськы кадь.

- Эстониын тон гажамон этнограф. Национальной музеен кивалтӥсьлэсь Алексей Петерсонлэсь «Удмуртъёс дорын чакламъёс-гожъямъёс» дневникъёссэ книгаен поттыны дасяд. Али мар бордын тыршиськод?

- Музейын ужась тодосчи пӧртэм ужен вырыны быгатэ – со ик удыслэн аспӧртэмлыкез. Адӟытон, статья яке книга дасяськод-а, экспедицие потӥськод-а, кинлы ке музеез но коллекциосты возьматӥськод-а – уж сюре, мылкыд гинэ мед луоз. Туэ но со-та малпанъёсы вань, удмурт культураен герӟаськемез но.

Нырысь ик, 2010-тӥ арын Удмурт шаерын ортчем экспедициын лэсьтэм видеоматериалъёслэсь кино дасям потэ. 1980-тӥ-1990-тӥ аръёсы лэсьтэм этнографияя фильмъёсты (авторъёсыз А. Петерсон но С. Лебедева), эстон, англи но удмурт кылъёсын субтитръёс будэтыса, DVD-ен поттоно вал. Кытчы ке экспедицие но потаме потэ.

Туала вакытлэн сыӵе куронэз: кыӵе ке малпанэд вань ке, соя аслыд ик проект дасяно, сое быдэстыны уксё утчано, бергано. Улом-адӟом, ма пӧрмоз. Со сяна, Национальной музейын бадӟым финн-угор адӟытонэз дасянэн вырисько. Со выль юртын усьтӥськыны кулэ, эстон экспозициен огвакытэ ужалоз. Зэмзэ вераса, Эстониысь Национальной музейын нимаз финн-угор отдел 1997-тӥ арысен уг ужа ни. Али финн-угор этнологиен куинь тодосчи гинэ выре, соин та выллем адӟытонъёсты улӟытонъя мылкыдъёсмес санэ басьто.

- Январьлэн пумаз Эстониысь музейын Кузебай Гердлы сӥзем нуналъёс ортчизы…

- Эстониын улӥсьёсты финн-угор калыкъёслэн культураенызы но историенызы тодматон вылысь Таллинысь «Фенно-Угрия» огазеяськон пӧртэм ужрадъёс ортчытъя: соос сӥземын луо кыӵе ке калыклэн дано адямиезлы, яркыт учыръёслы. Отчы пырисько пӧртэм фин-угор улосъёсысь вуэм артистъёс но тодосчиос. «Фенно-Угриен» ӵош та ужрадъёсты ортчытонэ Эстониысь Национальной музей но пыриське. Туэ январьлэн пумаз Кузебай Гердлы сӥзем ӝыт ортчиз. Отчы пыриськизы Удмуртиысь вуэм куноос но, кылсярысь, «Чипчирган» ансамбльысь егитъёс. Матысь дыре пӧртэм интыосын тунсыко ужрадъёс ортчозы: кенешонъёс, кино возьматонъёс, эктонъёс, кырӟанъёс но шудонъёс. Вераме потэ: удмурт ужрадъёсы эстон егитъёс гинэ но бадӟым мылкыдын пырисько. Арлыдоос понна но соос туж тунсыко.

- Эстониысь Национальной музей али пӧртэм юртъёсын интыяськемын. Планъя Тартуын музейлы бадӟым но туала юрт пуктыны чакламын вал – отын ик финн-угор калыкъёслы сӥзем адӟытон ужасал. Кылӥськиз: та проектлы уксё ӧвӧл…

- 1909-тӥ арын кылдытэм Национальной музейлэн ноку но аслаз юртэз ӧй вал на, со весяк отын-татын пазяськемын: одӥг ёзэз татын ужзэ радъя, мукетыз – палэнын. Тазьы ужаны, валамон, капчи ик ӧвӧл. Та мылкыдмес кылӥзы, лэся: 2000-тӥ аръёсысен нимаз юрт пуктон сярысь кылпум трос пол потылӥз ни. Эстониысь кивалтӥсьёс кылзэс сётӥзы: музейлы вӧл-вӧл юрт ӝутэмын луоз. Ми, музейчиос, ӟечезлы оскемысь ум дугдӥське. Ми доры лыктӥсь калыкез, тунсыко адӟытонъёсын-ужрадъёсын гинэ ӧвӧл, вӧл-вӧл, сюлэме лякиськымон юртэнымы но шумпоттэммы потэ…

- Ӵем-а тодад вайы-лӥськод Удмурт шаерын будэмдэ-кыдамдэ, «удмурт» улонысьтыд тунсыко учыръёстэ?

- Ма, улонын олокыӵе но учыръёс кемдылӥзы: ӟечез но, тодэ вайыны потонтэмез но, паймоноез но, тумошоез но. Но берло дыре шӧдӥ: аръёс ортчемъя син шоры пуксё школаын дышетскем аръёс, эшъёс, университетэ йыгаськон вакыт… Улонэ, оло, чылкак мукет сямен радъяськысал, шуом, УдГУ-ысь юридической факультетэ пырысал ке. Вуж Мӧнья гуртысь школаез «витьёсын» гинэ йылпумъяса, отчы куриськи вал. Но нырысетӥ экзаменме ик «кыклы» сётӥ, кызьы шуо, по глупости. Билетысьтым юанэз пумозяз рос-прос лыдӟиськымтэ. Озьы билетысь юан интые, мукетыз сярысь мадьыны кутски. Экзаменаторъёслы маке шат: мынэсьтым валэктэмме ӧз ик кылзӥське ни. Школаын ӟеч дышетскыса вылысь та учыр понна гурт калык, дышетӥсьёс азьын туж возьыт вал: ма, кыл шерисьёс но, муртлэн кайгуэзлы шумпотӥсьёс но шедё ук.

Вуоно гужемаз Новосибирскын улӥсь эше доры («Орлёнок» лагерьын шутэтскон вакытам тодматским вал ай) куное мыноно кариськи. Самолётэ билет басьтӥ. Малпай, документъёсме отысь университетэ сёто. Нош улонэлэн чылкак мукет планъёсыз-малпанъёсыз вылэм. Ӵап сюрес вылэ потон азям висьыны уси. Соин сэрен документъёсме УдГУ-ысь историяя факультетэ гинэ сётыны вуттӥ на – приёмной комиссилэн ужан дырез кӧня ке час гинэ кылемын вал на. Уг тодӥськы, мынэсьтым кыӵе юрист меда пӧрмысал, школа бӧрсьы нырысетӥ араз ик дышетскыны пырысал ке?

Alma mater шуонын – университетын – дышетскон аръёсме ӟеч мылкыдын гинэ тодам вайисько. Историяя факультетын дышетскыкум ик, ас бордаз кыскыны кутскиз этнография. Пыриськылӥ Эстониысь но Удмуртиысь Национальной музейёслэн ӵош радъям экспедициосазы.

- Кыӵе визьмо веран тужгес но тупа тынад улон шоры учконэдлы?

- Ул ачид но мукетъёсызлы улыны сёт. Малы ке шуоно асьмеос ӵем дыръя мукет адямилэсь улонзэ радъяны, воштыны выриськомы. Со вакытэ ик улонмес асьмеос тупатыны тыршиськомы «адямиос мар малпалозы?» веранъя. Со улсын астэ воштыны выриськод, пушкад мынэ нюръяськон-жугиськон. Нош нырысь ик дышетсконо вылэм астэ яратыны, асэныд тупаны. Пушдуннеяд асэныд тупан, астэ валан луиз ке, тон капчиен шедьтод ини огкыл котыр калыкен.

Ай школаын дышетскыкум, апае борддорамы ошиз визьмо кылъёсын цитатаос. Мыным соку 13-14 арес гинэ вал ай ке но, соос пыраклы кылизы син азям. Пӧлысьтызы йырам тужгес но зол пыӵамез таӵе: «Не делай и не говори ничего дурного, если даже ты наедине с собой. Учись более стыдиться самого себя, чем других». Берлогес тодӥ, та кылъёс вашкала грек философлэн Демокритлэн вылэм шуыса. Та визьмо веранъя ик радъяны тыршисько аслэсьтым улонме.

- Нылкышнолэн адӟонэз сыӵе ини: вордске-будэ одӥг интыын, бызе-лобӟе мукетаз. Котьма ке но вордскем палъёсыд-лэсь чик уд мӧзмиськы шат?

- Удмуртие анае доры бертылыкум, тазьы юасьёс шедё. Тунсыкъясько: кудӥз, пе, мыным матынгес – Удмурт шаер яке Эстония? Юало: кудӥз сярысь мон кужмо куараен вераны быгато – таиз дор палэ. Та дырлы Эстония копак аслам луиз ини, соин ик сое мурт шаер нимаме уг поты. Яратоно кузпалы, пиналъёсы, ас мылкыдыя радъям улон интые, сюлэмелы кельшись удысэ, эшъёсы но тодмоосы – та ваньмыз герӟаськемын ни Эстониен. Угось таослэсь ик кылдо, кызьы шуиськомы, «дор палъёс». Мар ватонэз: Удмурт шаерам мон асме куноенгес шӧдӥсько ини. Тодӥськод: тонэ отын ӵыжы-выжыосыд туж витё ке но, улон табере отын ваньмыз мукет сямен. Но мыным удалтӥз: Эстониын яратоно удысэ-уже герӟаськемын удмурт выжыосын, Удмурт шаерен, финн-угор калыкъёсын. Соин но, лэся, вордскем палылэсь ишкалскемен асме уг лыдъяськы. Со котьку мынам сюлмам-вирам.

Источник:

Карм С. Иськемъёс выжылэсь уг люко / С. Карм ; записал Силард Тот // Удмурт дунне. - 2012. - 23 март. - С. 6, 11. - (Удмурт кизилиос).


За предоставление материала выражаем огромную благодарность редакции газеты "Удмурт дунне"