Лобанов Юрий Николаевич

Материал из Воршуда
Перейти к навигацииПерейти к поиску
The printable version is no longer supported and may have rendering errors. Please update your browser bookmarks and please use the default browser print function instead.

Тау Инмарлы: мон удмурт

Ю. Н. Лобанов

Юрий Николаевич Лобанов - Кучыран Юри - шаерамы туж тодмо, но со дыре ик солэн аспӧртэмлыкез кыӵе ке бус сьӧры ватӥськыса улэ кадь.

Юрий Николаевич - суредась, Удмурт Республикалэсь кунпуссэ но куншетсэ, Сарапул, Грах, Дэбес, Сюмси, Алнаш, Кияса, Каракулино ёросъёслэсь кунпуссэс кылдытӥсь, шаерамы гинэ ӧвӧл, быдэс дуннеын тодмо луэм этнофутурист, хеппенинг, перформанс амалъёсты туала улонэ вӧлмытӥсь. Видеоперформансъя но хеппенингья туэ утӥз Сорослэсь грантсэ. Со сяна, Кучыран Юри - аспӧртэм философ, вашкалаез пыр туалазэ валаны но шӧдыны тыршись мурт.

Кыл сётӥськом аслыз Юрий Николаевичлы.

Мон сизьымчетык

Вордӥськи Алнаш ёросысь Вуж Юмья (Ӟуння) гуртын 1962-тӥ арын. Гуртмылэн туж аспӧртэмлыко историез. Кылдэмезъя со туж вашкала - 1550-тӥ аръёсы инъямын. Выжыосы - Кукмор ёросысь, Вужгуртысь (Старая Кня-Юмья гуртысь). Кузон, Арчикар усем бере, отысь яна потыса кошко, та пала вуо. Али но паймисько: кызьы меда соос Ваткаен Камез выжизы? Скалъёсын, корка котырын кутӥськись пӧртэм арбериосын: азьвыл нокыӵе выжъёс ӧй вал ук. Вуоно интыязы соку ӧдӥг гурт гӥнэ вылэм - Бызара. Отын бигеръёс улӥлям. Толалтэ со гуртысь милям гуртамы тыллы шуыса ветлӥллям. Таизлы но паймисько. Малы меда озьы? Бигеръёс тыл поттыны уг быгато вал шат? Яке удмуртъёслэн сыӵе «дун-чылкыт» тылзы вал-а? Семьяямы ми будӥмы 6 кузя. Кыкез бырыны шедиллям. Вордӥськемея мон -сизьыметӥез. Кышное но - сизьымчетык. Азьвыл трос нылпи ваё вал ук. Сизьымчетыкъёслэсь кышкаллязы. Соослы номыр уродзэ карыны ӧз лэзьылэ. Ваньмыз аслыд ик, пе, берытскоз.

Мар ке понна со вал ук

Мон али но паймисько: малы меда монэ Инмар удмуртъёс пӧлы кариз? Уг дугды паймемысь. Оскисько реинкарнация шуонлы. Со туж тунсыко. Тани куке но мон кыӵе ке но интыын кинлэн ке но мугор пушказ вал. Нош малы со реинкарнацие удмуртъёс пӧлы луиз? Со понна мон Инмарлы бадӟым тау карисько. Асме удмуртэн шӧдон мыным туж кельше, калыкмы азьын сылӥсь ужпумъёс трос ке но.Туж кельшо удмуртъёслэн сямъёссы, йылолъёссы. Удмурт адями нокинэ уг ултӥя. Ӵемысь ассэ вӧсь кароз, нош мукет калыкез - уз. Тросэз шуо, удмурт калык, пе, тужгес но вожъяськись. Мон сыӵе вераськонъёслы уггес оскиськы. Малпасько: вань калыкъёслэн вожъяськон сямзы вань. Малы нош удмуртъёс пӧлын со шӧдӥське? Малы ке шуоно асьмеос туж ӧжыт, котькудӥз син азе йӧтэ, кырымпыдэсын кадь.

Ваньмы пӧртэм турлы сӥосын герӟаськемын. Удмурт калыклэн тырмымтэосыз ӧвӧл уг шуиськы. Но со дыре ик туж синмаськымон данэз но вань. Вуоно улонын удмуртлэн интыез луоз. Сомында курадӟонэз, ултӥямез чидаз. Мар ке понна со ваньмыз вал ук. Котькуд адями улонъя курадӟытӥське, солэн лулыз мед пушъёз шуыса. Нош калык курадӟе ке, солэн азьланяз кыӵе ке мальдытӥсь сюресэз вань. Азьланяз быдэсак калыклэн лулыз пушйыны кулэ. Озьы удмуртъёслэн гинэ ӧвӧл. Россиысь огшоры калык али но курадӟе, но солэн азьланяз туж умой адӟонэз вань. Ялан курадӟыса ум улэ.

Пытсаськысал, ужасал но ужасал

Творчество удысын ужасьёслы таӵе вакыт куинь полэс секыт. Саклык висъяськод ке нуналмысь огшоры улонлы, коньдон поттонлы, устолык удысэд уг азинскы. Устолык удысэд ке азинске, уг луы ни коньдон. Кудзэ ке одӥгзэ быръёно. Интеллигенцилы малпаськоно лул-сюлэм кужымзэ пушйытон сярысь. Соин ик коньдон поттыны тыршон ӧжытак палэнэ кыле. Со бордысь туж трос ужпумъёс пото.

Устолык удысын малпанъёсы трос, ваньзэ лэсьтыса вуымтэе понна ачим ик янгыш. Мон пытсаськысал, нокинэ медам адӟысал, ужасал но ужасал сое, мар мыным кельше. Йырсазь бырытозь. Но озьы уг луы. Тон улӥськод адямиос пӧлын. Вань кузпалыд, нылпиосыд, эшъёсыд - соос сярысь но малпаськоно. Ваньмыз со, одӥг ласянь, улондэ бай каре, мукет ласянь, маин ке но люкетэ но. Мон нокинлы уг вожъяськиськы. Маи вань - ваньмыз понна Инмарлы тау. Сьӧлыкъёсы трос. Мон соосты быдтыны тыршисько. Шуг. Валаме потэ: кин мон? Малы мон татын? Мар карыны кулэ на? Сыӵе малпанъёсын ик азьлань вамышъясько. Нош шуг-секытъёс котьку луозы. Улон сотэк ӧвӧл. Нэнэе сыӵе мусо...

Тау карисько нэнэелы - Лобанова Варвара Григорьевналы. Туэ солы 80 арес тырме. Со мыным сыӵе мусо. Азьвыл, пичи дыръям, школаын дышетскыкум, мон нэнэе понна возьдаськисько вал. Со мыным «старомодной» кадь потылӥз. Ӟуч сямен но умой-умой вераськыны уг быгаты вал. Али сыӵе малпанъёсы понна асме тышкаськисько.

Нэнэе туж курадӟыса улэмын. Ю сэстон машинае пыдыз шедьыса, пичиысен ик ӧлексы кыле. Озьы но сое Ижевскысь заводэ ужаны келяло. Гуртысь адямилы отын туж секыт вал. Нэнэ шуэ, йыг-дым карись цехсэс ӧи ке ворсасалзы, ми, пе, отын чоньдысалмы ни. Тросэз удмуртъёс чидатэк, вань документъёссэс кельтыса, пегӟо вылэм. Анае но пегӟе. Куинь-ньыль нунал улыса, со доры лыкто, пытсэт сьӧры пукто. Отын туж секыт ужаса, пу дасяса улэ. Тросэз быро, пе, вал. Анайме но эшсэ бертыны лэзё ни, кулыны шуыса. Но нэнэе пыдын трос дасо километръёсты ортче на. Кучыран гурт дорысен тодмо кышномуртэн пумиське. Анай вазисько, пе, солы, нош куарае, шуэ, уг поты ни.

- Уходи, уходи, бродяжка! - шораз кесяськем кышномурт.

Анайлэн олокытысь куараез потэм на:

- Бон, Марья, мон ук та, Вара...

Нэнэелэн шудэз вылэм на. Дас-дас вить километрзэ со валэн бертэм ни. Та учырез мон ноку уг вунэты. Нэнэме дас пол но вераны косылӥ ни, дыр.

Атае - Николай Кузьмич - японъёсын ожмаськемын. Вить ар куспын гуртысьтымы 40 ветеран пӧлысь кыкез гинэ кылиз на. Соос пӧлысь одӥгез - атае.

Улонын ваньмыз анай-атай бордысь потэ. Малы ке но мон соослэн семьяязы вордӥськи ук. Ваньмыз герӟаськемын, ваньмыз - иназ.

«Тон, Юра, суредась луод...»

- Пичи дыръям ик суредась луэме потэ ни вал. Куинетӥ классын дышетӥсьмы милемлы мар ке малпаса суреданы косӥз. Мон арбуз лэсьтӥ тетрадьлэн бераз, карандашез дыльдыен коттыса. Акварель буёлъёс ӧй вал. Но мон со арбузэз сыӵе яркыт лэсьтӥ, ой-ой, али но син азям пуксе на. Дышетӥсьмы учкиз но шуэ:

- Ох, чебер пӧрмем! Тон, Юра, суредась луыны кулэ.

Со учыр сюлмам кылиз. Асме суредасен гинэ адӟылӥ на. Но вал мынам туж бадӟым сюлмаськонэ. Мон туж зол могасько вал. Рос-прос вераськыны ик ӧй быгатылы. Ас бордам ужаны кутски. Аслам кужыменым ик моганме но быдтыны быгатӥ. Но сюлэмшугъяськыны кутскисько ке, со али но шӧдиське на.

Школаысен мыным нырысь секыт вал. 7-тӥ - 8-тӥ классъёсын ӟечгес но ӟечгес дышетскыны кутски ни. Школае сизьым километрез пыдын ветлылӥ. Буран-а, зор-а... Куддыръя автобус пуктэ. Ну соку ми кырӟаса мынӥськом ни. Мукет дыръя юри но пукто ни. Ойдолэ, кырӟалэ, шуо.

Шер ке но, школаям вуылӥсько на. Дышетӥсьёс шуо: али, пе, пиналъёс тӥ кадь ӧвӧл ни. Кызьы шуисько. Ми, пе, урокъёсын кышкаса улӥськом вал: та Юра кыӵе ке юан сётоз но, валэктыны ум быгатэ. Соин ик урок азьын вань книгаосты учкиськом, трос дасяськиськом, пе, вал.

Мон лыдӟиськыны яратылӥ, соин но, дыр, трос юанъёс сётъясько вал. Урок дыръя дорысь ужзэс дасямтэос, соосты юамзылэсь кышкаса, шыпырто ни: Юра, сёт юан, сёт юан...

Мон кутскисько, философиме ӧръясько... Ӝоген чингыли жингытэ. Уроксэс дышетымтэос дорам лыкто ни:

- Ой, Юра, тау, тау...

Университетэ дышетскыны капчиен пыри. Тодон-валанме чеберлыкъя но графикая факультетын будэтӥ. Мон али асме тышкаськисько, туж трос кулэтэм теория вылын пуки шуыса. Бадӟымгес саклык висъяно вылэм суреданъя урокъёслы, искусстволэн историезлы.

Университетэз ӵемысь тодам ваисько «Чипчирганъя». Университет - со «Чипчирган». Малпасько: соин ик творчество удысам но ваньмыз одӥге герӟаськиз. Татысен ик, дыр, перформансъёс но хеппенингъёс борды кыстӥськи. Мон соослэн дуннеязы улӥсько. Со понна Розита Андрияновна Анкудиновалы бадӟым тау. Дышетсконме йылпумъяса, кӧня ке дыр ӵоже ужай школаын. Армие ветлӥ. Собере кытын но ӧй тыршы: 17-тӥ СПТУ-ын, телевидениын, Ижысь типографиын, «Удмуртия» книгапоттонниын. Али - «Инвожо» журналын но «Удмуртия» издательствоын.

Толэзь пусысен - кунпусозь

Кызьы кылдӥз Удмуртимылэн куншетэз но кунпусэз? Нырысь ик конкурс ялӥз вал «Дэмен» огазеяськон. Мынам куншетэ вормиз, кунпусэ ӧз яра. Бӧрысь сыӵе ик конкурс ялӥз республикаысьтымы Вылӥ Кенеш. Ас кужымзэс но быгатонлыксэс эскерыны малпазы удмурт суредасьёс но. Соос пӧлын вал Гарипов, Морозов, Галиханов, Селивёрстов. Котькудӥз аслаз ӵектонэз бордын ужаз. Но куинь буёлъёс - сьӧд, горд но тӧдьы - пумиськылӥзы котькуд суредасьлэн ужаз.

Мон тырши толэзь пус бордын. Пыкиськи Перма пӧйшур амал вылэ - тылобурдо-адями. Эскерись комиссилы мынам ӵектонъёсы тужгес но яразы. Озьы кылдӥзы Удмурт Республикалэн куншетэз но кунпусэз.

Фамилие удмуртъёслы «лобон», «лобӟон» кыллэсь пӧрмемын кадь потэ. Таин ик герӟало кунпусысь лобӟыны дасяськем адями-тылобурдоез. Мукет ласянь, кушем нимы но тылобурдо - Кучыран, Кучыран Юри.

Этнофутуризм ӧретӥ

Монэ пырто шаерысьтымы валтӥсь этнофутуристъёс пӧлы. Этнофутуризм - со аспӧртэм улон. Туннэ нуналлы этнофутуризм туж кулэ луэ. Малы ке шуоно со устолыклэн туала ӧрез. Со вылэ пыкиськыса, асьме искусство быдэс дуннелы тодмо луыны быгатэ. Али, этнофутуризмлы сӥзьыса, сизьым фестиваль ортчытэмын ни. Вуоно арын луоз тямысэтӥез. Нимыз - «Пельнянь». Со ортчоз Алнаш ёросын инвожо толэзе. Отчы люкаськоз вань финн-угор дунне, вуозы Эстониысь, Финляндиысь, Венгриысь куноос. Со сяна, луозы на перформансъя Америкаысь, Болгариысь но Монголиысь специалистъёс.

Дауртон - вырон

Мар со «перформанс»? Удмурт сямен та валатонэз дауртон-вырон шуыны луоз. Гуртъёсын со туж вӧлмемын. Кылсярысь, нуны сюан - со хеппенинг, яке, мукет сямен, бадӟым дауртон-вырон. Пичи спектакль выллем. Но юри дасяськонэз, репетиция лэсьтонэз отын ӧвӧл. Кин мар вералоз, кызьы кырӟалоз - дасяськыса уг уло. Озьыен, хеппенинг - со бадӟым дауртон-вырон, нош перформанс - пичи гинэ. Перформансэз ӵемысь одӥг-куинь адями лэсьтэ. Но, мукет ласянь, перформансэз юромо дасяло ни. Малпало, кызьы мар кароно, кулэтэм выросъёсты кушто, мае ке будэто. Озьы ке но перформансын кин ма вера, валаны уг луы. Со - мылкыд.

Перформанс но хеппенинг одно ик калык фольклорен герӟаськыны кулэ ӧвӧл. Адями ачиз малпа, ас мылкыдзэ возьматэ. Мыным кельше аслам суредъёсыным, графикаен герӟаськем дауртон-выронъёс дасяны. Со эктонэз но, кырӟанэз но, суреданэз но аспӧртэм огазеян. Вашкала адями пӧртэм искусствоосты уг люкы вал. Эктэмез потэ - эктэ, кырӟамез - кырӟа, отын ик суреда но. Мынам но сыӵе луэме потэ. Озьы быгатоз котькуд адями. Ваньмылэн асьмелэн Инмарен сётэм быгатонлыкъёсмы вань, соосты сайкатоно гинэ. Уно сю аръёс ортчыса, пӧртэм жанръёс нимаз-нимаз луизы. Мынам малпамея, огъя кужмо мылкыд кылдытон понна, соосты огазеяны кулэ. Соку адями лул-сюлэмзэ байгес каре.

Семья - со кӧй-вӧй гинэ ӧвӧл

Кышноелэн но аспӧртэм тунсыкъяськонэз. Со мунёос вуре. Кунгож сьӧрысь куноос солэсь ужъёссэ синпельлы шуыса басьто. Со сяна, кышное бизнесэн выре но фирмаын ужа. Та удысэзъя кык пол вуылӥз ни Венгрие дышетскыны. Ас поннам мон сое «удмурт бизнес women» шуисько. Нош шедьтӥ мон Аляме Алнаш ёросысь ик. Со отысь искусствоосъя школаын дышетэ вал. Аресыз сокем ӧжыт ӧй вал ни ке но, армиысь монэ витиз. Дышетскемезъя со но суредась. Йылпумъяз Чебоксарыысь университетэз.

Мон малпасько: вань кузпалъёс Инмарен сётэмын, шудоосыз но, шудтэмъёсыз но. Шудтэмъёсыз - соос мае ке чидамтэос, валамтэос. Семьяын олома но луэ, ваньмыз кӧй-вӧй ӧвӧл, кытӥяз пуныен коӵышен кадь но улоно. Озьы ке но аспӧртэм кайгуос, куректонъёс, ваче вуонъёс юнме ӧвӧл. Соос семья гердлэсь юнлыксэ чаклало: быгатозы-а чиданы, вормозы-а. Тросэз уг быгато - люкисько.

Ми валаськом: котькудӥзлэн вань ас дуннеез, ас сямъёсыз. Воштыны монэ нокин уз быгаты. Адямиез дунъяло сыӵеен, кыӵе со вань.

Котькуд адямилы ас семьяез матын потэ, дыр. Семьятэм адямилэн лулдуннеез чылкак мукет. Сыӵе адями вань кужымзэ сётэ яке творчестволы, яке политикалы. Озьы со трос кужымзэ быдтэ. Асьмелэн нырысь интыын кулэ луыны семья. Инты, кытын адямиос ог-огзэс ярато, ог-огзылы кужым сёто. Жаляса верано, дырыз дыръя семьяез ум дунъяське, улон ортчемъя гинэ валаны кутсконо...

Туж шумпотӥсько: мынам кык пиосы. Олёш компьютеръёс борды кыстӥське, Гири - суредаськон удысэ. Кыкназы но соос искусствоосъя школае ветло. Азьланезлы кыӵе сюрес быръёзы - шуг вераны. Одӥг философия - одӥг улон

Зэм, улонын монэ уггес валало, дыр. Но ас азям одно ик валэктыны тыршон ужпум уг пуктӥськы. Малпасько, адями суредаське ке, яке, шуом, кылбура, кырӟа, со, нырысь ик, аслыз солы кулэ. Мылкыдзэ-а тупатон, кӧт ӝожъёссэ-а лэзён понна. Мукет ласянь, мынам малпамея, туала дауртон-выронъёс (перформансъёс) удмурт калык пӧлын зол вӧлмыны кулэ. Солэн вашкала инъетэз калык пӧламы юн-юн шӧдӥське на ук.

Мон доры трос жингыръяло, туж куро перформансъёсме. Котькытчы вутскыны уг быгатӥськы. Адямиос вожзэс медаз вае вал. Мынам но тунсыкъяськонэ, искусство удысын тыршонэ сяна, вань на мукет уже но, кудаз мон нуналлы быдэ ветлӥсько, сюлэмылэсь одӥг люкетсэ солы сётӥсько. Мынам но вань семьяе, кудзэ сюдоно, пиосме пыд вылазы султытоно. Одӥг нуналэн гинэ улыны уг луы.

Источник:

Лобанов Ю. Н. Тау Инмарлы: мон удмурт / Ю. Н. Лобанов ; записала Елена Миннигараева // Удмурт дунне. - 2002. - 11 дек. - С. 6, 11. - (Удмурт кизилиос).

За предоставление материала выражаем огромную благодарность редакции газеты "Удмурт дунне"