Эва Тулуз

Материал из Воршуда
Перейти к навигацииПерейти к поиску

Из пыр ӝужась турын[править]

Эва Тулуз.

Вуоно арняе Эстониысь Тарту городын ужзэ мытоз быдэс дуннеысь фин-угор писательёслэн конгрессы. Кыӵе ужпумъёс отын ӝутэмын луозы? Кызьы 1920-тӥ аръёсы удмурт литература калыкмылэсь асваланзэ ӝутыны юрттӥз? Та но мукетыз сярысь конгресс азьын вераськиськом Франциысь Шундыӝужан палась калыкъёсъя но кылъёсъя институтысь (INALCO) финноугроведениея профессорен, фин-угор литератураослэн ассоциацизылэн вице-президентэныз Эва Тулузэн.

– Одӥг ласянь, та конгресс – фин-угор писательёслэн пумиськон интызы, нош мукет ласянь? Кыӵе ужпумъёсты со сэрттэ-пертче?

– Та конгресс, мон шуысал, тужгес но кулэ Россиысь фин-угор писательёслы. Угось мукетъёсызлэн пумиськылыны амалъёссы тросгес, кунгож сьӧрын уно форумъёс ортчыло. Конгрессын писательёс ог-огенызы пумисько, сюлэм висёнъёссэс кисьто, выль кужым басьто. Туэ конгрессэ лыктозы 80 пала адямиос, жаляса верано, коньдонзы ӧвӧлэн уйпал калыкъёс ужрадэ вуыны уз быгатэ.

Кылем арын конгресс Венгриын ортчиз, со туж пайдаё вал. Сое радъяз Фин-угор литератураослэн ассоциацизылэн азьмуртэз Янош Пустаи. Янош Пустаи лэсьтӥз мертантэм бадӟым уж: улонэ пыӵатӥз «12 тужгес чебер кылбуръёс» проектсэ. Котькуд фин-угор калыкез 12 тужгес чебер кылбуръёссэ бырйыны куриз, соосты со берыктӥз вань фин-угор кылъёсы — вепсысен кутскыса ханты кылозь. Озьы оглом 36 бичет потӥз – со туж бадӟым уж. Берло конгрессын соосты ми делегатъёслы кузьмам.

Кылем арын конгресс сӥземын вал фин-угор калыкъёслэн драматургизылы, туэ – историзылы, кызьы со возьматэмын литератураосын. Та сярысь доклад чузъяськоз пленарной заседаниын. Собере люкиськомы секциосы, писательёс литератураын тужгес сюлмаськытӥсь ужпумъёс сярысь вераськон ӝутозы.


Ачиз сярысь

Эва Тулуз вордӥськиз Римын 1956-тӥ арын 13-тӥ куарусёнэ. Анаез – итальян выжыысь, атаез – португал. Пичи дырзэ ортчытэмын Франциын, собере – Лиссабонын, но дышетскемын француз школаын. Соин ик покчи дырысеныз ик 3 кылын вераськемын. Выль кылъёсты дышетонын со юрттӥз, шуэ Эва. Али тодэ 9 кылъёсты, пичияк вала удмуртсэ но, уго кема аръёс ӵоже эскере ни удмуртъёслэсь культуразэс.

1976-тӥ арын йылпумъяз Парижысь политической наукаосъя институтэз, дышетскиз калык кусыпъёсъя ёзэтын. 1988-тӥ-1990-тӥ аръёсы школаын нылпиосты итальян кыллы дышетӥз. Та вакытэ ик Парижысь университетъёсын дышетскиз мадьяр но фин филологилы, тодон-валан басьтӥз огъя фин-угор кылосбуръя, луиз магистр.

2002-тӥ арын Парижын докторской диссертацизэ утиз, отын со эскериз 1940-тӥ арозь удмуртъёслэсь гожъяськон культуразэс но асваланзэс.

2003-тӥ арысен Тартуын радъя визуальной антропологияя «Worldfilm» фестивалез.

2007-тӥ арысен – Парижысь INALCO институтын дышетэ фин-угор удысэн герӟаськем предметъёслы. Со дыре ик Тарту университетысь этнологияя кафедраын научной ужась луэ.

2008-тӥ арысен – Фин-угор эскеронъёсъя ассоциацилэн президентэз.

2009-тӥ арысен – «Фин-угор эскеронъёс» журналлэн валтӥсь редакторез.''

Кылысь кылэ литератураез берыктэ, выре научной ужен, удмуртъёсты сяна, эскериз уйпалась калыкъёслэсь культуразэс, Россиысь фин-угор калыкъёслэсь литературазэс но асваланзэс.

– Тӥ кусып возиськоды вань фин-угор калыкъёсын. Ваньзы-а соос литература удысын мыло-кыдо ужало?

– Кӧня конгрессъёс радъяллямы ни, саамъёс отчы туж ик уг пырисько. Туэ но луоз одӥг мурт гинэ, со но лыктоз финъёсын ӵош. Саамъёслэн куспазы пумиськылыны мукет амалъёссы вань. Соослы тунсыкогес Арктической форумъёс. Мон кылем арын шуркынмонэ Парижын радъяй саамъёслы сӥзем нунал – отчы соос вуылӥзы, та конгрессэ нош уг пырисько. Ненецъёс озьы ик туэ палэнэ кылизы. Мон соослы гожтэт ыстӥ, конгрессэ ӧтьыса, но ивормы дорозязы вуымтэ. Со ышиз яке администрациын, яке сое писательёс дорозь ӧз вутты огазеяськонзы.

Мон шуысал: ваньмыз адями бордысь потэ – кыӵе адями кивалтэ писательёслэн огазеяськонэнызы, кыӵе адямиос литератураез лэсьто… Басьтом хантыосты. Вераны уг луы, соослэн трос мыло-кыдо писательёссы шуыса, но вань бадӟым нимзы – быдэс Россилы тодмо Еремей Айпин. Вань калыкъёслэн сыӵе тодмо писательёссы ӧвӧл. Со ик хантыослэсь делегацизэс но бичаны турттӥз. Поръёс туж мыло-кыдоесь – конгрессъёсы одно пырисько. Таӵе ужрадъёсы трос егитъёссэс кутыны тыршо эстонъёс.

Удмуртъёс пумысен сюлмы пирсэкъя. Писательёслэн огазеяськонзылэн правлениез конгрессэ делегация люкан пумысен уг сюлмаськы. Нырысь шуизы: нокинлэн конгрессэ мынэмез уг поты, уксё ӧвӧл, егитъёс мынозы ке, мед асьсэ понна мынозы… Мон та югдурез уг валаськы.

Малы ми удмуртъёс борды сыӵе гижысь-пиньысь кутскимы? Мон туж яратӥсько удмуртъёсты, вань сюлмыным соос понна висисько. Эшшо таяз конгрессын радъяськом удмурт ӝыт. Туэ Михаил Петровлэн «Вуж Мултан» романэз потӥз мадьяр но эстон кылъёсын. Эстон кылэ сое берыктӥзы Арво Валтон Муш Надиен ӵош, венгер кылэ — Иван Хорват, со ӟуч вариантэз вылэ пыкиськиз. Тартуын ми та книгаослы презентация лэсьтом, соку ик AR-GOD эстон-удмурт группа кырӟанъёссэ быдэстоз. Отын Удмуртиысь гожъяськисьёс уз луэ шат? Соку мон ачим чортӥ Башкириысь Ирина Самигулова но Ирина Кабипянова кылбурчиосты – таос уно конкурсъёсын вормылэмын ни. Соос понна конгресс туж пайдаё луоз. Кылсярысь, Ирина Самигуловалы кемалась бичет поттоно ни. Но ачиз со таин уз выры, юрттӥськоно. Ирина, тон Ашальчи Оки кадь, шуисько, тыныд Кузебай Герд кулэ.

– Кузебай Герд – со тӥ?

– Мон тыршисько юрттӥськыны. Камсьӧр удмуртъёс Удмуртиысь палэнын уло бере, соослы удмурт литературае зымыны туж шуг. Сыӵе шуг-секытэн пумисько оглом вань диаспораос. Нялтас вераса, вуоно арын конгресс ортчоз Румыниысь Коложварын (Клуж-Напока) – отын венгеръёс уло – со сӥземын луоз фин-угор диаспораослы.

– Фин-угор писательёс, одӥг ласянь, туж матын, нош мукет ласянь, кыдёкын. Берыктон уж йӧназ радъямын ӧвӧл бере, ми ум быгатӥське лыдӟыны ог-огмылэсь гожъямъёсмес. Шумпотымон, Москваын туэ поттӥзы Россиысь выжы калыкъёслэн кылбуретсылы сӥзем антология, таӵе ик книга дасяське прозаен.

– Мон туж ик уг оскиськы антологиослы. Валамон, соос котькыӵеосыз вань: ӟечъёсыз но, лябъёсыз но. Но мыным потэ, антологиос огшоры лыдӟисьёслэсь йырзэс сурало шуыса. Соос куд-ог фестивальёс порма луо. Кылсярысь, ӵемысь ортчыло ӵыжы-выжы калыкъёслэн нуналъёссы. Радъяське бадӟым концерт, отын кырӟало пӧртэм группаос, ансамбльёс. Куаноно. Но мар кыле учкисьлэн йыраз?

Мыным потэ, тросгес берыктоно прозаез. Со берыктэмъёсты нимаз авторъёсын, нимаз книгаосын поттоно. Соин ик мон ӵыжы-выжы калыкъёслы сӥзем нуналъёсты Парижын ас сяменым радъяны кутски, соосты ортчытӥсько арлы быдэ шуркынмонэ. Котькудзэ нимаз калыклы сӥзисько. Вал коми, пор, фин, сету, саам но мукет нуналъёс. Озьы адямиос нимаз калыклэн культураяз, литератураяз мургес выйыны быгато. Соку адямилэн пушказ кидыс кыле.

Огпол ми француз кылэ берыктӥм вепс кылбурчилэсь Николай Абрамовлэсь ужъёссэ, поттӥм соосты нимаз книгаен. Но тазьы ужаны весяк уг пӧрмы – ӧвӧл, ужпум уксё бордын ӧвӧл, коньдон сюроз. Ужась киос уг тырмо: мон огнам. Бордам докторантъёсы вань ке но, соосты та бордын ялан ужатыны уг быгатӥськы. Студентъёслы диссертацизэс гожъяно.

– Тӥляд доктор диссертациды сӥземын удмуртъёслэн 1940-тӥ арозь литературазылы, гожъяськонзылы. Малы быръёнды удмуртъёс вылэ усиз?

– Мугъёсы пӧртэмесь вал. Нырысь ик, 1920-тӥ аръёсы удмуртъёслэн литературазы туж зол азинскиз, сое кылдытӥзы кужмо, адскымон, со дыре ик секыт адӟонэз улэм-вылэм нимо-дано адямиос, вакыт мукет сямен радъяськысал ке, соос быдэс дуннелы тодмо луыны быгатысалзы.

Но валтӥсез мукетыз муг луэ. Зэмзэ ке, Габор Берецки тодосчилы луыса нырысь тросгес пор культураен тунсыкъяськисько вал. Со дыре ик мон тодмо вал удмурт лулчеберетэн но – Жан-Люк Моро, Петер Домокош тодосчиослы луыса. Нош писательёслэн конгрессъёссылы но Тартуысь удмурт студентъёслы луыса удмуртъёс пӧлын эшъёс шедьтӥ. Озьы монэ удмуртъёс арысь аре юнгес но юнгес бордазы кыскизы.

– Шуиськоды: 1920-тӥ аръёсы азинскем литературамы юрттӥз удмурт калыклы ассэ утьыны. Кызьы?

— Кызьы пыд вылын сылоно, оскондэ ыштоно ӧвӧл, тынад сюлмад кышкан каръяськемын ке? Озьы вал Сталин репрессиос дыръя. Мыным потэ, та вакыт ӧз быгаты быдтыны удмуртъёслэсь юн выжызэс, малы ке шуоно 1920-тӥ аръёсы туж зол сяськаяз литература, выль амалъёсын гожъяськон. Со ик удмуртъёслы пыд вылазы султыны кужым сётӥз. Тодамы вайим ке 1920-тӥ арозь улонэз, адӟом: удмуртъёслэн кунлык басьтыны инъетсы пичи вал ке но, калыклэн ассэ возьматыны луонлыкез кылдӥз. Оглом вераса, кивалтэтъёс тыршизы ке но огъя советской нация кылдытыны, удмуртъёс асьсэлэсь ымнырзэс ӧз ыштэ, бергес выль кужымен пушйизы гинэ. Мон тае ӵошатӥсько бетон пыр ӝужась турынэн.

– Тӥ литератураен гинэ уд выриське. Удмурт гуртъёсын тӥледыз этнографез сямен тодмало ни. Алигес учким башкир удмуртъёслэн куриськонзы сярысь кинодэс.

— Мон антропологиен вырисько: котыр ласянь адямиез, солэсь улэм-вылэмзэ, калыкъёслэсь культуразэс эскерисько. Мынам вань аслам научной эскеронъёсы. Берло 4 аръёссэ соос камсьӧр удмуртъёс сярысь. Кызьы озьы пӧрмиз? 2011-тӥ арын Башкириын мон пыриськи этношколае, одӥг нуналзэ ваньмон дыры кылдӥз. Мар кароно? Конечно, удмуртъёсты утчано, озьы ми мынӥмы башкир удмуртъёс доры. Талэсь кӧнялы ке вазьгес вуылӥ вал Петров нуналэ Алнаш ёросысь Кузёбай гуртэ, отын вӧсяськон ортчытӥзы. Мон шӧдӥ, макем ворсасько та гуртысь удмуртъёс, соосын осконзы сярысь вераськыны кутскиськод ке. Нош Башкириын удмуртъёс быдэсак усьтӥськемынэсь, соос уг танӥсько, уг ватӥсько. Соку мынам синъёсы ӝуатскизы, тодэме потӥз камсьӧр удмуртъёслэн осконзы, улэм-вылэмзы сярысь. Удмуртиысь но удмуртъёслы вераме потӥз: удмурт осконлэсь возьдаськоно ӧвӧл. 21-тӥ дауре инкуазьлы оскон калыкын утиське на ке, солэсь дунне чебергес гинэ луэ. Башкириын нокыӵе вакытъёсы куриськонлэсь ӧз куштӥськылэ, вӧсясьёс али но бӧрсязы егитъёссэс дышетыса кельто. Бальӟугаын, кылсярысь, улэ Назип агай, со 60 арлэсь кема куриськемын. Татысь сям-йылол туж висъяське, кылсярысь, Марий Элынлэсь. Поръёс вӧсясько на ке но, вашкала сямен уг ни, соос выль маке кылдыто, асьсэ осконэнызы дунне осконъёс радэ потыны туртто. Нош Башкириын ваньмыз вашкала дырысен утиське. Со туж тунсыко. Камсьӧр удмуртъёсты эскерон понна мон утӥ 5 арлы грант. Эскеронэ котыр ласянь мур мед луоз шуыса, вуылӥсько Татарстанысь, Удмуртиысь гуртъёсы, котькытын улон сямзы пӧртэм.

Азьвыл мон вырисько вал Шундыпуксёнпал Сибирьысь нюлэскын улӥсь ненецъёслэн культураенызы. Но со кыдёкын, тайгаын, соку кусып возьылӥ кылбурчиен, пужей возисен Юрий Вэллаен, но 2013-тӥ арын со улонысь кошкиз, сюлмы сопала уг кыскы ни, вӧсь.

Озьы ик Парижын мон кивалтӥсько Фин-угор эскеронъёслэн ассоциациенызы. Тунсыкъяськисько оглом фин-угор улонэн, кусып возисько лингвистъёсын но, музыкологъёсын но, мукет тодосчиосын но. Вань журналэ, со арлы огпол потэ. Нимаське со «Фин-угор эскеронъёс». Соин ик, шуыны луоз, мон антропологилэсь паськытгес учкисько. Одӥг паласен, та удыс мынам научной уже, мукет ласянь – быдэс улонэ. Вань та узырлык – пушкам.

– Учкисько, тӥ удмурт дэрем нуллӥськоды?

– Котьку. Мыным туж умой удмурт дэремен, уг валаськы, малы тросэз удмуртъёс сое огшоры улонын уг нулло.

– Тросэз егитъёс гинэ но тӥ кадь огыр-бугыр уг уло. Кытысь лулкужым басьтӥськоды?

– Мынам ӧвӧл семьяе, соин эрикогес. Семьяе луысал ке, мон котьку сюрес вылын луыны ӧй быгатысал. Мон шутэтскисько, куке гуртын улӥсько. Удмуртие, антропологъёслэн но этнологъёслэн конгрессазы вуыса, толэзьлы кыли. Татарстанэ потай. Ӧй чида, кӧня ке нунал Башкириын кунояськи.

Мон ваньмыныз таин вырисько, малы ке шуоно мыным со тунсыко. Улон ӵоже мон тодматски пӧртэм адямиосын, люкай трос тодон-валанъёс, мынам вань та узырлыкме мукетъёсызлы но кузьмаме потэ, мукет адямиос но та чеберлык борды мед йӧтскозы.

Источник:

Тулуз, Ева. Из пыр ӝужась турын : [беседа] / Ева Тулуз ; записала Мария Векшина // Удмурт дунне. - 2017. - 17 авг.- С.10, 15. - (Тӧр шорын)

За предоставление материала выражаем огромную благодарность редакции газеты "Удмурт дунне"